Recenze Przez kraj czerwonego caratu

Wspomnienia Tadeusza Hołówki (1889–1931) wydane w 1931 r. w dwóch tomach: Przez dwa fronty oraz Przez kraj czerwonego caratu przedstawiają mało znany epizod działań polskich podejmowanych u schyłku I wojny światowej w celu stworzenia własnych sił zbrojnych. Na tym tle ich autor – znakomity publicysta i polityk, współtwórca idei prometejskiej, jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego – przedstawia barwny obraz ogarniętych rewolucją i bolszewizmem ziem dzisiejszej Ukrainy i zachodniej Rosji. Jako emisariusz sprawy polskiej dotarł do Moskwy, gdzie rozmawiał z Trockim i Leninem. Niestety, wspomnienia Hołówki zostały tragicznie przerwane. W sierpniu 1931 r. został zamordowany przez ukraińskich zamachowców, terrorystów z OUN, nie kończąc II tomu wspomnień.

Tak pisał o książce, po jej wydaniu, Wincenty Rzymowski: ,,Jest to książka, która bierze nas w niewolę, od pierwszej strony i każe chłonąć kartę  po karcie aż do końca. [...] Opisywane przezeń wypadki historyczne  – wypadki, których areną była Ukraina w ostatnim roku wojny światowej – są nam z grubsza znane. Wiemy, że Legiony, które przestały istnieć w kraju nie zmartwychwstały na emigracji w Rosji,  że brygada Hallera uległa rozbiciu i rozproszeniu. Wiemy to. A jednak wszystko pod piórem Hołówki staje się nowością i niespodzianką, na nowo budzi  na przemian obawę gniew i nadzieję. [...] Jeszcze raz nad sceną krwawego teatru podnosi się zasłona dziejów. Jeszcze raz staniemy u brzegu olbrzymiego, tajemniczego i rozhukanego morza rosyjskiej rewolucji. [...]  Oto być może  klucz do tajemniczego uroku tej książki. Narodziła się ona z żywiołu wszechświatowej burzy, rozrosła w błyskawicach i ich groźnych blasku odsłoniła miarę człowieka, który nie wyzywa niebezpieczeństw i nie igra z nimi lekkomyślnie, ale gdy je na drodze swoich celów spotka, czoło im stawia nieugięte i w walkę kładzie całą swą radosną duszę'.