Recenze Środkowoeuropejczyk Gatunek na wymarciu?

W XXI wieku problem Europy Środkowej wraca niczym bumerang i przyjmuje nowe oblicza. Warto zauważyć, że tożsamość środkowoeuropejska ma swoją długą tradycję, która poprzedza okres jej największej świetności, czyli lata 70. i 80. ubiegłego wieku. Książka Środkowoeuropejczyk - gatunek na wymarciu? Narracje tożsamościowe na wybranych przykładach prozy czeskiej i polskiej XX i XXI wieku opowiada o początkach idei Europy Środkowej, jej ewolucji, zanikaniach i powrotach, zestawiając ze sobą utwory prozatorskie pisarzy czeskich i polskich - tak sobie bliskie, a zarazem odległe kulturowo i historycznie.

Jest to pierwsza publikacja, która obejmuje niespełna osiemdziesiąt lat rozwoju pojęcia Europy Środkowej - od roku 1945 aż do dzisiaj. W centrum rozważań znajdują się powieści oraz eseje: Czesława Miłosza, Milana Kundery, Krzysztofa Czyżewskiego, Vclava Havla, Jchyma Topola, Andrzeja Stasiuka, Radki Denemarkowej i Olgi Tokarczuk. Pisarze ci dialogują ze sobą i uwidaczniają ważkie problemy, z którymi Środkowoeuropejczycy mierzą się również dziś: dominację imperialną wielkich sąsiadów, płynność granic państwowych, problem pograniczności i mniejszości narodowych, wyzwania potransformacyjne, ciągle niepełną tożsamość imitatorów, problemy w określeniu wspólnych celów i podjęciu współpracy. Jednym z zmierzeń niniejszej publikacji jest ukazanie, że Polacy i Czesi mogą odwołać się do dziedzictwa Europy Środkowej, które wykracza poza partykularne interesy i konteksty narodowe.

Środkowoeuropejczyk Magdaleny Brodackiej-Dwojak przychodzi o czasie, nareszcie się nie spóźnia, nie jest wczorajszy ani też nie w głowie mu fruwanie w obłokach, nie udaje kogoś innego, nie myli autoironii z autonegacją, nie traci tożsamości przez jej zwielokrotnienie, nie staje w poprzek drogi Europejczykowi, przyznaje, że ma wiele twarzy i że zdarza mu się upaść, zagaja istotną rozmowę ze światem i sąsiadom stara się patrzeć prosto w oczy, sam w oczach mając - obok dziedzicznego lęku - przebłysk nadziei. Mogłoby go nie być, lecz - wbrew jakże licznym i zdawałoby się trzeźwym sceptykom - rzeczywistym jawi się długie trwanie idei Europy Środkowej, co doskonale potrafi uchwycić autorka. Czytana w czas wojny w Ukrainie, książka Magdy Brodackiej-Dwojak przywraca nas Europie Środkowej, już nie tylko z otwartą raną przeszłości, także - a może przede wszystkim - świadomej, że horyzont przyszłości otwiera rodzinność tożsama z solidarnością z innymi.

Krzysztof Czyżewski

Magdalena Brodacka-Dwojak - literaturoznawczyni, polonistka i bohemistka, związana z Wydziałem Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stypendystka Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu (Institut fr die Wissenschaften vom Menschen), Czeskiej Akademii Nauk w Pradze oraz laureatka konkursu na rezydencję im. Marii i Kazimierza Brandysów w Międzynarodowym Centrum Dialogu w Krasnogrudzie. Publikowała m.in. w "Kontekstach Kultury", "Bohemistyce" i "Twórczości". Jej zainteresowania obejmują komparatystykę kulturową, literaturę środkowoeuropejską, zwłaszcza dwudziestowieczną prozę polską i czeską.